რარიტეტში სიახლეა

საქართველოს პარლამენტის ეროვნულ ბიბლიოთეკაში პირველი ქართული სტამბის 300 წლის იუბილესთან დაკავშირებით გამოქვეყნდა ვახტანგისეული სტამბის გამოცემების ეროვნული ბიბლიოთეკის კოლექციის აღწერილობა.

როგორც ”ქართული წიგნი” გვამცნობს, 1709 წ. თბილისის სტამბიდან გამოდის პირველი ნაბეჭდი წიგნები. ამ დროიდან ქართული ბეჭდვის საქმეს მკვიდრი საფუძველი ეყრება. მტკვრის ნაპირას, თავისი სასახლის მახლობლად, ვახტანგ მეექვსე სპეციალურად აგებს სტამბის სახლებს, დიდი მატერიალური ხარჯის გაწევით იწერს ვლახეთიდან მესტამბეს და სტამბის მოწყობილობას და ენერგიულად აწარმოებს წიგნების ბეჭდვას. ამ დროს აღმოსავლეთ საქართველოს არც ერთ მეზობელ ქვეყანაში არ იყო შემოღებული წიგნის ბეჭდვა. ცნობილია, რომ თვით ირანში მეცხრამეტე საუკუნემდის ხელით წერას მიმართავდნენ.

”ქართული წიგნის” მიხედვით, ვახტანგის სტამბიდან 1709 წელს გამოსულ წიგნებად დღემდე აღიარებულია: ”დავითნი”, ”სახარება” და ”სამოციქულო”. ბიბლიურისა და საეკლესიო შინაარსის წიგნებს გარდა თბილისში იბეჭდება მე-12 საუკუნის პოეზიის შესანიშნავი ნიმუში შოთა რუსთაველის პოემა-რომანი ”ვეფხისტყაოსანი”.

შალვა კვასხვაძის ”ვახტანგ VI სტამბის წიგნში” ნათქვამია, რომ ვახტანგის სტამბიდან გამოსულ წიგნთაგან დღემდე პირველ გამოსულად ”სახარებაა” აღიარებული. თავფურცელი შემკულია ორმაგი ორნამენტებით და ღვთისმშობლისა, ქრისტეს და ნათლისმცემლის სურათებით. ასეთივე სურათებით არის შემკული სახარების ყოველი თავის დასაწყისი. თვითეული სახარების წინა ფურცლის მეორე გვერდზე მოთავსებულია მახარობლის (მათესი, მარკოზის, ლუკასი და იოანესი) გრავიურა.

”ნარკვევები ქართული წიგნის ბეჭდვის ისტორიიდან” გვამცნობს, რომ ქართული ბეჭდვის ისტორია 1629 წელს რომში გამოცემული ”ქართულ-იტალიური ლექსიკონით” იწყება. რომში სულ სამი წიგნი დაიბეჭდა: 1629 წელს ”ქართულ-იტალიური ლექსიკონი” და ”ქართული ანბანი ლოცვებითურთ”, ხოლო 1643 წელს - მაჯიო ფრანცისკო-მარიას ”ქართული ენის გრამატიკა”. ეს წიგნები განსაკუთრებული თავისებურებით ხასიათდებიან. ერთ-ერთი თავისებურება ის არის, რომ სამივე უცხოეთშია დაბეჭდილი. ფაქტიურად საეკლესიო-რელიგიური ლიტერატურის მასობრივად გამოცემას საფუძველი ვახტანგ VI სტამბის დაარსებიდან ჩაეყარა, სადაც მთელი თოთხმეტი წლის მანძილზე ინტენსიურ შემოქმედებით-საგამომცემლო საქმიანობას ეწეოდნენ იმ დროის საუკეთესო ინტელექტუალური ძალები. ვახტანგ VI სტამბას მნიშვნელოვანი დამსახურება მიუძღვის ქართული წიგნის ბეჭდვის შემდგომ განვითარებაში.

”ვახტანგ VI-ის სტამბის გამოცემების” შემდგენლის, დალი მაჩაიძის სიტყვებით ”სამი საუკუნის წინ თბილისში ამოქმედდა ევროპულად გამართული ქართული სტამბა, პირველი საქართველოსა და მთელს კავკასიაში. ეს მოხდა ქართლის განმგებლის, შემდგომში მეფე ვახტანგ VI-ის ”შრომითა ფრიადითა”. აქ დაიბეჭდა იმდროინდელი საგამომცემლო მიღწევებისა და ქვეყნის მოთხოვნების შესაბამისი წიგნები, უმეტესად სასულიერო შინაარსის, ასევე სასწავლო და სამეცნიერო. აქვე განხორციელდა შოთა რუსთაველის უკვდავი ”ვეფხისტყაოსნის” პირველი გამოცემა. პირველმა სტამბამ იარსება ხანმოკლე პერიოდით(1709-1722 წწ.). თვალსაჩინო ხდება, რომ ძველნაბეჭდი წიგნები ეროვნული კულტურის უნიკალურ ძეგლებს წარმოადგენენ და მუდმივად საჭიროებენ განსაკუთრებულ ყურადღებასა და დაცვას. პირველი ქართული სტამბის 300 წლის იუბილესთან დაკავშირებით, ვაქვეყნებთ ვახტანგისეული სტამბის გამოცემების ეროვნული ბიბლიოთეკის კოლექციის აღწერილობას. წარმოდგენილი წიგნი ნაწილია იმ შრომისა, რაც იშვიათ გამოცემათა განყოფილებაში განხორციელდა განყოფილების უფროსის, ფერიდე კვაჭანტირაძის ინიციატივითა და ხელმძღვანელობით. შესწავლილია 1629-1817 წლებში საქართველოსა თუ საზღვარგარეთ დაბეჭდილი ქართული გამოცემების ბიბლიოთეკაში არსებული ყველა ეგზემპლარი.”

რარიტეტის განყოფილების მთავარი სპეციალისტი, დალი მაჩაიძე გვიამბობს: ”სახელიც მიგვანიშნებს, რომ იშვიათ გამოცემათა განყოფილებაში დაცულია ძველნაბეჭდი და იშვიათი გამოცემები. ქრონოლოგიურად 1800 წლამდე დაბეჭდილი წიგნები და შემდეგ შერჩევით, ხარისხით გამორჩეული ან ეპოქალური მნიშვნელობის ლიტერატურა. აგრეთვე ფორმისა თუ ფორმატის მიხედვით გამორჩეული წიგნები, განსაკუთრებულ ყდაში ჩასმული, მფლობელის ავტოგრაფით, ისტორიულად მნიშვნელოვანი მინაწერების შემცველი ან რომელიმე ცნობილი პიროვნების კერძო კოლექციები თუ არქივები.

საიუბილეო წელთან დაკავშირებით გადავწყვიტეთ, გამოგვეცა ეროვნულ ბიბლიოთეკაში დაცული ვახტანგის სტამბის თითოეული გამოცემის, ყოველი ეგზემპლარის აღწერილობა, თვით ქართული წიგნის ბიბლიოგრაფია, რომელიც წარმოდგენას გვიქმნის ვახტანგის სტამბის პროდუქციისა და თითოეული გამოცემის ზოგადი სახის შესახებ. არსებობს ქრისტინე შარაშიძის უაღრესად მნიშვნელოვანი მონოგრაფიაც, უშუალოდ ვახტანგის სტამბის გამოცემებზე, ამ სტამბის მნიშვნელობაზე და იმ ისტორიულ ფონზე, რომელშიც მოხდა პირველი ქართული სტამბის ამოქმედება. ვფიქრობთ, წინამდებარე წიგნი მაინც საჭირო და მნიშვნელოვანი იქნება ამ საკითხებით დაინტერესებული საზოგადოებისათვის, რომელიც თითოეული ეგზემპლარის აღწერილობის კვალდაკვალ მოიპოვებს ცნობებს ამ გამოცემათა ვარიანტულობის, გამორჩეული ეგზემპლარებისა თუ მათში აღმოჩენილი დანართ-ჩანართების სახით. გაეცნობა ”წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების” ბიბლიოთეკის მნიშვნელოვან ნაწილს, წიგნებს, ილია ჭავჭავაძისა თუ დავით ჩუბინაშვილის პირადი ბიბლიოთეკებიდან. წააწყდება არა ერთ საინტერესო ავტოგრაფს თუ ჩანაწერს, ამა თუ იმ ისტორიული პირის ბიოგრაფიიდან დამაზუსტებელ დეტალებს.

ამ წიგნში დასახელებული ლიტერატურისაგან განსხვავებით ემატება კიდევ გამოცემების ტექნიკური დახასიათება, რომლის საშუალებითაც ადვილდება თავბოლონაკლული ეგზემპლარების რაობის დაზუსტება.

რარიტეტში რაოდენობრივად ყველაზე მეტი ამ სტამბის პირველი გამოცემა არის 1709 წლის ”სახარება”, ასევე საღვთისმსახურო წიგნი, ”კონდაკი”, რომლითაც წირვას ატარებს ღვთისმსახური. როგორც ჩანს, ეკლესიის მსახურის საჭიროების გათვალისწინებით ეს წიგნი დიდი ტირაჟით დაბეჭდილა. ბიბლიოთეკაში არის კიდევ უიშვიათესი წიგნი, 1709 წლის ”დავითნი”, რომელიც სულ ორი ეგზემპლარია. ასევე ”ვეფხისტყაოსნის” 1712 წლის პირველი გამოცემა, რომლის ოციოდე აღწერილი ეგზემპლარიდან ხუთი ეროვნულ ბიბლიოთეკაშია დაუნჯებული. საყურადღებოა სრულიად განსხვავებული ვარიანტი 1713 წლის ”კურთხევანისა”, საერო გამოცემებიდან დაცულია აგრეთვე სპარსულიდან ვახტანგ მეექვსის მიერ თარგმნილი ”აიათი”. სულ ამ სტამბის ოცი გამოცემიდან ეროვნულ ბიბლიოთეკას არ გააჩნია მხოლოდ ხუთი მათგანი.”

რარიტეტის განყოფილებაში დაცული ვახტანგის სტამბის გამოცემების მნიშვნელობაზე ქალბატონი დალი ამბობს: ”უძვირფასესია, გარდა იმისა, რომ ეს არის პირველი ქართული სტამბის პროდუქცია და ქრონოლოგიურად ძველნაბეჭდი წიგნები, ზოგიერთი მათგანი წარმოადგენს ბიბლიოგრაფიულ იშვიათობასაც. მის ობიექტურ დამოკიდებულებასთან ერთად სუბიექტურადაც შეუფასებელია ილია ჭავჭავაძისეული ”ვეფხისტყაოსნის” ეგზემპლარი ან 1710 წლის ”ლოცვანი”. ელენე ორბელიანისა და შანშე ერისთავის მიერ ნაქონი საოჯახო წიგნი, რომელიც შეიცავს მინაწერებს მათი შვილების შესახებ, მათ შორის 1832 წლის შეთქმულების ორგანიზატორების, დიმიტრისა და ელიზბარის შესახებ. ზოგადად ფასდაუდებელია დავით ჩუბინაშვილის კოლექცია, რომელიც მრავალმხრივ გამორჩეულ და იშვიათ ეგზემპლარებს შეიცავს.”

საბიბლიოთეკო რესურსების დეპარტამენტის დირექტორის, ლევან თაქთაქიშვილის თქმით, ამ კატალოგს დიდი მნიშვნელობა აქვს: ”ძველად ქრისტინე შარაშიძეს ჰქონდა გაკეთებული, მაგრამ მაშინ, მეოცე საუკუნის ორმოცდაათიან წლებში ფოტოების ბეჭდვა კლიშეებით ხდებოდა და აღწერილობის ძირითადი ნაწილი ტექსტის სახით იყო. ამ ახალ გამოცემაში არა მარტო გაფორმებული თავფურცლებია დაბეჭდილი, არამედ შემკულობაც, რაც დაეხმარება ბიბლიოთეკარებსა და დაინტრესებულ პირებს გამოცემათა იდენტიფიცირებაში.”

რარიტეტის თანამშრომლების განცხადებით, აბსოლუტურად უსაფრთხოა გარემო, სადაც უნიკალური გამოცემებია დაცული და ამ თვალსაზრისით ადვილად ვერ მიუდგებიან მოსაპარად. თუმცა, სასურველია და იმედია, რომ კორპუსის რემონტის შემდეგ მათ ექნებათ უკეთესი პირობები და შესაბამისი კლიმატური პირობებით იქნებიან დაცულნი.